سیر تحول ابزارآلات معماری سنتی

پی بام 19 دی 1397
سیر تحول ابزارآلات معماری سنتی
معماری سنتی ایران، یکی از کهن ترین سبک های معماری در جهان با قدمتی چندهزار ساله، دارای مبانی و اصول فراوانی است. ابزارهای بکار رفته در این سبک از معماری، برخواسته از امکانات محیطی و نوع مصالح در دسترس معماران و سازندگان آن دوران است.

با اینکه امروزه تعدادی از این ابزارها در عملیات های بنایی محدود استفاده می شود، اما بسیاری دیگر از ابزارها، با ابزارهای برقی جاگزین شده اند.

در این مطلب، انواع این ابزار ها معرفی شده و به جاگزین های نوین ابزارهای سنتی نیز اشاره شده است.

کمچه: برای پهن کردن ملات استفاده می شود. ماله (ایرانی): در انتهای صفحه واقع می شود، یک گونیا دارد و در قدیم به ماله سفت معروف بود. ماله و فنر بند کشی بیشتر از ماله مرغوب استفاده می شود و هر چه بیشتر کار کند از کار می افتد. ماله را بهتر است ابتدا به سیمانکار بدهیم تا از کار در آید و نازک و نرم و صیقل پذیر شود و به ماله پشته کشی و پرداختی تبدیل شود. آن را لای جوراب های کهنه نگهداری می کردند و روغن می زدند. بعد از این ماله، ماله الماس خوب است. ماله بند کشی برای دیواری که نیاز به نما سازی ندارد استفاده می شود. بنایی که فقط کارش بند کش است از تیغه بند کشی برای هرزه ملات استفاده می کند.   ماله چوبی (تخته ماله): هر چه طولش بزرگ تر باشد بهتر است و فقط برای سیمان کاری استفاده می شود.   فیتیله کش: مربوط به سنگ کاری است، که خودش سنگ را با ابزار می تراشد. امروزه انواع فرزهای گرد بر و لبه زن اینکار را انجام می دهند. بند گود: ناودان   شاقول: وزنه سنگینی که به نخ بسته شده و بغل ستون قرار گرفته و دو خط موازی را با هم مقایسه می کند (در قدیم). قطر شاقول با ترکی باید برابر باشد. شاقول متشکل است از وزنه ای مخروطی شکل، نخ و ترکی (صفحه مربع شکل آهنی) که نخ از وسط ترکی عبور می کند و پیچی نخ را نگه می دارد. امروز تراز های لیزری با دقت بالا نیاز به شاقول را کمرنگ کرده اند. قطر دایره وزنه با طول ترکی باید برابر باشد. فاصله وزنه با دیوار در شاقول کردن را بادخور می گویند که باید ینگشت خود را زیر ترکی قرار دهیم. سر سفتی کار: فاصله وزنه تا کار،وقتی که نخ از بالا به آجر چسبیده باشد و مخروط از آجر فاصله گرفته باشد. سر وا افتاده: وقتی که نخ از بالا با آجر فاصله داشته باشد و مخروطی به آجر چسبیده باشد. شمشه ملات: شابلنی برای تراز کردن ملات. سنگ تراش: خش کاشی را برداشته و آن را صاف می کند. فاصله نخ ریسمان کار تا آجر: باید باد خور باشد، که برابر است با حدود یک میلی متر. نخ و ریسمان باید سفت باشد و به اصطلاح زنجیر می بندند. فرز: برای بریدن است و بر دو نوع است: 1) کلفت که برای ساب آهن به کار می رود  2) نازک که برای بریدن آهن به کار می رود. فرز انگشتی برای خط انداختن سنگ و پولیش دادن آن استفاده می شود که برای برش سنگ گرانیت با درجه سختی بالا از صفحه گرانیت باید استفاده شود.   مینی فرز: برای کارهای ظریف مثل پولیش سنگ استفاده می شود. کمپکتور: دستگاهی است برای کوبیدن خاک تا محکم شود که دو نوع دارد: قورباغه ای و موضعی. کف ساب: برای ساییدن موراییک و سنگ کف استفاده می شود.   انواع و ابعاد آجر: آجر سه قدی(5×10×15)، آجر نیمه (5×10×10)، آجر کلوکه (10×5×5)، آجر نیم لایی (20×10×5/2). همیشه دیوار با آجر سه قد شروع می شود. البته امروزه مصالحی مانند هبلکس و بلوکه های پیش ساخته، جایگزین آجرها در دیواره ها شده اند. هشتی گیر یا لاوند یا دندانه دار کردن دیوار: که معمولاً برای اتصال دیوار های متقاطع و یا برای ساختن دیوارهای طویل به کار می رود مجاز نمی باشد. هشتی گیر را می توان منحصراً برای اتصال تیغه ها به کار گرفت مشروط بر آن که درزهای بالا و پایین آجر چینی بعدی در محل هشتی گیر کاملاً با ملات پر شوند. در لاریز همیشه بندها پر می شوند که بندهای افقی با ملات پر می شوند و بندهای عمودی با هرزه ملات. شمشه ملات برای این است که هم ملات را تراز نگه دارد و هم ملات را عقب تر نگه دارد تا بعداً بتوان بند کشی کرد. سنگ دایره یا صابونی: مکعبی شکل است و برای کاشی کاری استفاده می شود که تکه های کاشی را با گاز انبر می برد و با سنگ سوهان می زند. امروزه با کاشی بر های برقی و انواع سوهان برقی، دقت و سرعت چشمگیری در این زمینه حاصل شده است. روش به دست آوردن محل نصب لوستر: قطرهای سالن را رسم می کنیم، محل برخورد را پیدا می کنیم و با شاقول به سقف منتقل می کنیم که به این کار قپون کردن می گویند. البته تمام این مراحل را با یک متر لیزری به سادگی می توان انجام داد. ملاقه، کمچه، چکش لاستیکی، برس سیمی و دستگاه کاشی بری، وسایل کاشی کاری هستند. روش دوغاب ریختن: دوغاب از مخلوط ماسه، سیمان و آب به دست می آید. کاشی را نگه می داریم با ملاقه پشت کاشی را دوغاب می ریزیم. روش چسب: از چسب مخصوص برای چسباندن کاشی ها استفاده می شود.گونیای بنایی و گونیای فلزی برای آهنگری استفاده می شوند که هر چه گونیا بزرگتر باشد کار دقیق تر می شود. سنگ مالون: سنگی است که حجم زیادی دارد و با چکش مخصوص در اندازه مختلف قواره می کنند. سنگ قرمز معدنش چالوس است. برای ابزار زدن سنگ از قلم استفاده می کنند. نوک کلنگ ها و تیشه ها از فولاد مرغوب استفاده می شود تا زود دمشان بر نگردد. البته امروزه می توان از انواع دستگاه های CNC برای ابزارکاری سنگ ها استفاده نمود، همچنین انواع فرزهای سنگ بری و لبه زن، فرزهای انگشتی و مینی فرزها نیز نقشی مشابه می توانند داشته باشند. انواع سرند: سرند ریز برای سرند کردن گچ، سرند چشم بلبلی برای سرند کردن خاک، سرند چشم گاوی برای بتن. انواع ملات: ملات ماسه سیمان، ملات باتارد و ملات ماسه و خاک رس. آبخوره کردن: وسط ملات را باز می کنیم، آب می ریزیم و خوب هم می زنیم، با بیل چندین بار به هم می زنیم، سپس آبّ را اضافه می کنیم.   دیوار نیمه (دیوار تیغه، یک آجره، یک و نیم آجره و غیره): ابتدا جای که دیوار را بنا مبکنیم، یعنی بر کار، اولین آجر را می گذاریم. دقیقاً در بر کار. برای جایی که طول دیوار زیاد باشد از ریسمان کار استفاده می کنیم، طوری محکم می بندیم که با تلنگور صدای تار بدهد. از بر آجر سیمان را طوری می کشیم که با بادخور فاصله داشته باشد. در دو طرف آجر ریسمان کار را می بندیم و تراز می کنیم. از نبش، دیوار را می چینند. برای نما به آجر ضربه می زنیم تا طبله نکند. برای برگرداندن کار دوباره تراز می کنیم، ریسمان می بندیم و بعد گونیا می کنیم. برای گونیا کردن از قضیه فیثاغورس نیز می توان استفاده کرد. برای رج بعدی شمشه ملات را روی کار قرار می دهیم و ملات می ریزیم. با گوشه کمچه دو طرف ملات را صاف می کنیم که در امتداد کار شره نکند و برای بند کشی مزاحم کار ما نشود. دپو کردن آجر به معنی تنظیم کردن آجر توسط شاقول است. پیوند یک دوم یعنی هرزه ملات پایین و وسط آجر بالا قرار گیرد. ساخت خشت ابتدا خاک را با آب مخلوط می کنند و خوب ورز می دهند و به صورت گلویی در می آورند و بعد روی زمینی که می خواهند خشت ها رویش باشد را کاه و یا از خاک سرند شده استفاده می کنند تا هم به زمین نچسبند و هم زیرشان ترک نخورد. داخل استامبولی آب، کاه می ریزیم سپس قالب را داخل آب خوب خیس می کنیم و روی زمین می گذاریم. گل را داخل آن ریخته و خوب می مالیم و کاملاً داخل قالب فشار می دهیم سپس روی آن کمی کاه می مالیم و بعد قالب را به آرامب بر می داریم. خشت ها را باید دپو کنیم، یعنی بعد از خشک شدن به صورت ایستاده کنار چند خشت تخت قرار می دهیم تا بین آنها هوا بخورد و خشک شود (تقریباً شبیه هزار پا). آهک: ممکن است در طول زیاد بترکد. آهک را در داخل حوضچه هایی می ریختند و به آن آب می بستند و از آب آهک استفاده می کردند و یا آهک را کف پی می ریزند و به آن آب فراوان می دهند، به هم می زنند و بعد بقیه مواد را می ریزند که باعث می شود زمین محکم شود. اگر چوب، گچ و یا کاغذ داخل شفته باشد مقاومتش کم می شود زیرا باد میکنند و شفته را می ترکانند. سنگ لاشه داخل شفته بسیار مناسب است زیرا شکسته است و درگیری آن بیشتر است. ملات ماسه آهک: ماسه+ آهک+ کمی خاک رس برای ملات بین آجرها که حتماً باید سرند شود و از سرند بین شش الی ده میلی متری بگذرد. برای دیوار حمام که از سنگ است از گل آهک استفاده می شود و روی آن به جای سیمان از ساروج استفاده می کردند که بسیار محکم می شد. بارطوبت حمام سفت می شد.   ملات ساروج: موی بز+ آهک+ ماسه (ترجیهاً ماسه بادی). وقتی که پرداخت شد به صورت دانه های ریز می شود. تراش سنگ مالون سبز: برای تراش از سنگی استفاده می شود که تراش خور خوب داشته باشد که بزرگ ترین چکش برای این کار پتک است که برای سنگ های بزرگ استفاده می شود. امروزه فرزها و دستگاه های مخصوصی برای این امر ساخته شده اند که از دقت بالایی برخوردارند. اگر بخواهیم از سنگ نما بگیریم و یا مالون را منظم بتراشیم و یا حتی غیر منظم، باید از یک کاغذ، مقوا برای الگو استفاده کنیم و روی سنگ بگذاریم و با گونیا خط بکشیم. پهنای سنگ ثابت و طول آن متفاوت است. به کمک چکش بغل خط را می پرانیم. دقت کار به این است که خط بماند و از بین نرود. ارزان ترین سنگ چینی لاشه چینی است، یعنی سنگی را می گذاریم بغل آن سنگی که از لحاظ زاویه به آن بخورد و با ملات بین آنها را پر می کنیم. سنگ تراور تن: رنگ های زیادی دارد و در نما استفاده می شود و چکش خور خوب دارد. چون این سنگ تخلخل زیادی دارد باعث می شود با ماسه سیمان درگیری پیدا کند و طبله نکند. برای چیدن دیوار سنگی ابتدا نخ را در سیمان می بندیم و شمشه ها را با گچ دستی محکم می کنیم. سنگ ها را کنار هم می گذاریم و ملات ماسه سیمان می زنیم تا سفت شود. سر بافت داده یعنی هر چه بالاتر می رویم دیوار عقب تر می رود و وزن خاک کمتر می شود برای همین هم دیوار لاغرتر می شود و این استحکام دیوار را بیشتر می کند. وقتی دیوار چیده شد هر روز آب می دهیم تا کاملاً سفت شود. گچ سازی: بر دو نوع است: گچ سفید دستی و گچ عسلی. گچ سفید دستی به گچی گفته می شود که به محض این که ساخته شد از آن استفاده شود و از مشت نریزد که برای واداشتن شمشه ، واداشتن سنگ پلاک بزرگ و برای نصب چارچوب و پنجره و در و برای کوبیدن شمع از آن استفاده می شود. برای ساخت گچ ابتدا آب می ریزیم و بعد گچ را روی آب می پاشیم. اگر یک دفعه گچ را روی آب بریزیم گچ خفه می شود که این نوع گچ سفت ترین گچ دستی می باشد.   گچ و خاک دستی: قبل از ساخت ابتدا گچ و خاک را به میزان یک به یک تا خشک است با هم مخلوط می کنیم و چندین بار از سرند عبور می دهیم تا کاملاً مخلوط شود. از گچ و خاک در طاق ضربی و دیوار هایی که جنبه نما یا گری دارد (دیوار گری دیواری است که بعداً رویش نما کار می شود). گچ عسلی: به غلظت عسل است و به زدن خیلی مهم است که هر چه بیشتر گچ را ورز دهیم به گچ کشته تبدیل می شود. در گچ عسلی یک بار ورز می دهند و سریع استفاده می کنند که برای کاشی کاری، پشت طاق ها تا هرزه ملات را پر کند. روی گچ و خاک و کاهگل آستر و رویه می کردند که آستر به ضخامت تقریبا یک سانتیمتر است.ساده مالی یا دو گچه شامل آستر ور ویه است .گچ شل تر از گچ عسلی درست می کنیم و سه بار ورز می دهیم . مقدار گچ و آب در آستر و کشته و گچ بری و ابزار یکسان است ولی در آستر گچ را الک نمی کنند ، برای چهارلیتر آب سه کیلو گچ یا سه مشت گچ کافیست باراول ورز می دهیم دانه های سنگین ته نشین می شود و دوغاب بالا می ماند بار دوم ورز می دهیم همه مخلوط می شود بار سوم ورز می دهیم و استفاده می کنیم. برای گچ کشته گچ را الک می کنند که از الک تخت استفاده می کنند بعد آب می ریزند و گچ را اضافه می کنند و مدام مخلوط می کنند تا سفت شود تا جائی که احساس شود سف تر از آن نمی شود. گچ کشته به خوی خود نمی گیرد بلکه باآستر می گیرد. زیرکاررا تمیز انجام می دهند و آستر و کشته را یکی می کنند یعنی یکدفعه انجام می دهند. از ماله PVC  استفاده می کنند اگر یک بار آستر و کشته را بزنیم باید سرعت عمل بالا باشد این کار اقتصادی تر است و اگر به دیوار تکیه دهیم گچی نمی شویم در حالی که اگر کشته را جدا بزنیم به دیوارکه تکیه دهیم گچی می شویم. آرک را به کمک میل گرد به صورت سقف کاذب با سیم رابیت می زنیم بعد گچ و ابزار را می زنیم. برای لکه گیری دیوار از گچ عسلی استفاده می کنیم .   ابعاد خشت ابعادخشت 20×20 - 25×25 خشت را که زدیم برای چیدن دیوار پیوندهای خشتی تقریباً شبیه پیوندهای آجری است. برای نیمه، خشت را نصف می کنیم که یا بعداً می بریم یا از اول قالب را وسطش خط می گذاریم خشت که آماده شد می توانیم با ملات که فقط گل رس بوده در قدیم دیوار را بچینیم در دیوار یک خشتی باید پیوندها از نیمه شروع شود. برای اینکه دیوار سبک باشد و عایق صدا باشد از خشت به صورت مجوف استفاده می شد که امروزه از آجر مجوف (سوراخ دار) استفاده می شود. برای دیوار دوخشته چیزی حدود 45 سانتیمتر هرزه ملات می گذارند. دیوار به صورت یک خشته هم چیده می شود. در گذشته دیوار را به صورت صندوقه یا گربه رو می چیدند یعنی یک خشت می گذاشتند و 2 تا عمودی روی آن بعد یکی دیگر به صورت افقی روی آن قرار می دادند که این نوع دیوار ها سبک تر بوده و مصالح کمتر می برده و برای سقف شیب دار  استفاده می شده، با خود وزن خشت  ضربه می زدند به ملات که حدود یک الی سه سانتیمتر بوده بچسبد برای راحتی کار از کمچه هم استفاده می شده که یک مقدار ماسه هم به خشت می زدند تا بهتر بچسبد. در دیوار دوخشته چهار طرف نما می دهد در خشت تراز نمی کردند در دو خشته یک بار درسته لبکار است و بار بعد وسط کار می افتد آجر مجوف، هپلکس و غیره سبکند و سرعت عمل بالاتر است در دیوار صندوقه هرچقدر که چیدند با یک خشت در آن را می بستند البته پیوندها رعایت می شده. در شیب بندی پشت بام  با شیب زیاد که سقف سنگین نشود از صندوقه استفاده می شود که ملات مورد استفاده در دیوار صندوقه گچ و خاک بوده است .   ستون: در ستون رج اول که بنا شد شاقول را بالا می بریم و آن وقت  است که نخ عمودی (قپان) می بندند تارجهای بعدی صاف بالا بیاید با چهارتا شمشه که در چهار طرف کاملاً  فیکس شده ستون را تا بالا صاف می آوریم.